DAI-NAM NHẤT-THỐNG-CHÍ .:: QUYỀN THỬ TÂM TỈNH QUẢNG BÌNH TỬ - CHÍ 四 至 Từ Đông đến Tây cách $2 dặm, từ Nam đến Bắc cách 204 dặm ; phía Đông đến biển 3 dặm, phía Tây đến Sơn-Động 89 dặm, phía Nam đến huyện-giới Vĩnh-Linh tỉnh Quảng-Trị 100 dặm, phía Bắc đến huyện giới Kỳ-Anh tỉnh Hà-Tĩnh 104 dặm, Đông-Nam đến biển 14 dặm, Tây-Nam đến Sơn-Động 84 dặm, Đông-Bắc đến biển 2 dặm lẻ, Tây Bắc đến huyện-giới Hương-Khê tỉnh Hà-Tĩnh 167 dặm, từ Tỉnh vào Nam đến Kinh-Thành 270 dặm. PHẢN Dà y f (chia khu vực) Thiên văn : phân dã thuộc sao Dực sao Chân, vị thứ sao Thuần-Vỉ. (Năm Minh-Mạng 18 (1837) suy trắc độ cực cao là 17 độ 17 phân, 58 sao, thiên về phía tây 53 phân). KIẾN TRÍ DUYÊN CÁCH IN H Xưa là đất Việt-Thường-Thị, đời Tần thuộc Tượng-Quận k đời Hán thuộc Nhật-Nam-Quận H *, ngyên là đất của 2 huyện Tây-Quyền * ** và Thọ-Linh (Thủy-Kinh-Chú : Đời Hán Võ-Đế thiệu Nguyên-Đỉnh thứ 6 (111 trước tây lịch) mở quận Nhật-Nam cai trị huyện Tây-Quyền. Tổng-châu-quận-chi : Đời Tấn Võ.Đế hiệu Thái-Khương thứ 10 (289 trước T. L.) chia huyện Tây-Quyển đặt huyện Thọ-Linh thuộc quận Nhật-Nam. Nhưng xét đời Ngụy hiệu Chính-Thủy năm thứ 9 (248S.T.L), Lâm-Ấp xâm chiếm huyện Thọ-Linh làm cương-giới, vậy thì huyện Thọ-Linh đã đặt ra từ đời Hán (chưa biết đặt năm nào) chứ không phải đặt từ đời Tấn. Lại xét Thủy-Kinh-Chú : Sông Linh-Thủy ở huyện Thọ-Linh * *, nên huyện ấy mới đặt lấy tên ấy (Thọ-Linh); sông Linh-Giang & ằ ngày nay tức sông Linh-Thủy * * ngày xưa. Vì chữ Linh này đồng âm với chữ Linh kia). Sau khi Lâm-Ấp chiếm cử (hiệu Vĩnh-Hòa đời Tấn năm thứ 2, 346 sau T.L.) Phạm-Văn công hãm Nhật-Nam xin lấy núi HoànhSơn ở phía bắc quận Nhật-Nam thuộc Giao-Châu làm giới hạn. Đời Tùy hiệu Đại-Nghiệp năm đầu (605) bình Lâm-Ấp, đem 2 huyện ấy thuộc về Đăng-Châu * 7, sau cải thuộc quận Tỷ-Cảnh và t rốt đời Tùy một nhập về Lâm-Ấp. Đầu đời Đường bỏ 2 huyện ấy, Chiêm-Thành lấy đặt làm đất Địa-Lý » *, Bố-Chinh # ít, Ma-Linh 麻令。 An-Nam : đời Lý Thánh-Tông niên hiệu Thiên-Huống BảoTượng thứ 2 (1069) vua thân chinh Chiêm-Thành bắt vua nước ấy là Chế-Củ * * đem về. Chế-Củ xin dung 3 châu Địa-Lý (Địa-du chí của Nguyễn-Úc-Trái biên là Tư-Minh . H), Bổ Chinh và MaLinh để chuộc tội. Vua y cho. Vua Nhân-Tôn hiệu Thái-Ninh thứ 4 (1075) đổi Địa-Lý làm châu Lâm-Bình, Bố-Chinh làm châu NamBố-Chính (đồi chữ Bố-Chinh là thấy trong thi-chủ « Bố Chính HảiKhẩu » của Lê Hồng-Đức), Ma-Linh đổi làm Minh-Linh up *, chiêu mộ dân đến ở. Hiệu Long-Phù thứ 3 (1102) vua Chiêm-Thành Chế-Ma-Na vào cướp lấy lại 3 châu, năm thứ 4 (1103) mạng Lý-Thường Kiệt đánh phá, Chế-Ma-Na trả lại đất ấy. Đời Trần hiệu Đại-Trị thứ 4 (1361) vua Dụ-Tôn dùng PhạmA-Song làm Tri-phủ phủ Lâm-Bình (đem châu thăng làm phủ không biết từ đời nào). Hiệu Long-Khánh đời vua Duệ-Tồn thứ 3 (1375) cải Lâm-Bình làm phủ Tân-Bình ¥ + PF rồi cải làm lộ. Hồ-Quí-Ty cải làm Tây-Bình-trấn 5 + 3, đời Minh-thuộc cải đặt ở phủ Tân-Bình 2 châu 9 huyện (Thiên-hạ-quận quốc-lợi-binh thơ : đời Minh hiệu Vĩnh-Lạc thứ 2 (1404) đặt phủ Tân-Bình, đem 2 châu BốChính, Minh-Linh lệ thuộc phủ ấy). Bố-Chính cải làm Chính-Bình * 7, Minh-Linh cải làm Nam-Linh k. Phủ Tân-Bình lãnh 3 huyện : Phước-Khương ỉa *, Nha-Nghi j *, Tri-Kiến xa H.Châu Chính Bình lãnh 3 huyện : Chinh-Hòa * Ẩn, Cô-Đặng ằ *, Tùng-Chất * *. Châu Nam-Linh lãnh 3 huyện: Đơn-Duệ # *, Tả-Bình k +, Dạ Độ Năm 17 (1419) đem huyện Tri-Kiến thuộc huyện Nha-Nghi và huyện Phước-Khương ; còn 3 huyện Chính-Hòa, Cổ-Đặng, Tùng-Chất ở châu Chính-Bình và 1 huyện Đơn-Duệ ở châu Nam-Linh, đều nhập vào bản-châu, huyện Dạ-Độ nhập huyện Tả-Bình, sau lại đem Phước-Khương nhập Nha-Nghi, Tả-Bình nhập bản-châu. Đầu đời Lê cũng nhơn theo đó đặt làm lộ Tân-Bình thuộc đạo Hải-Tây, và đặt chức quan là Lộ-tổng-quản-trị-phủ. Hiệu Quang-Thuận thứ 10 (1469) định bản đồ thiên hạ lại, đặt làm TânBình-phủ lãnh 2 huyện (Khương-Lộc * ik, Lệ-Thủy * k) và 2 châu (Minh-Linh, Bố-Chính) thuộc về Thuận-Hóa Thừa-tuyên đã 4 k a. Trong niên hiệu Hoằng-Định (1601 – 1619) đổi làm TiênBinh-Phú 先平府, Bản-triều Thái-Tô Gia-Dụ-Hoàng-Đế năm Giáp-thin thử 47 (1604) đổi Tiên-Bình làm Quảng-Bình-phủ A + HF, sau cải đặt Quảng-Bình-dinh Âm 4. Đời vua Hy-Tôn Hiến-Văn-Hoàng-Đế đầu lấy đất Bổ-Chính từ Linh-Giang về nam đặt làm Bố-Chinh-dinh * * * (tục hiệu Ngoã-Dinh : dinh ngói) lấy sông Linh-Giang làm giới hạn (một Châu Bố-Chính mà phân ra làm nội ngoại Nam Bắc là đầu từ đây. Từ Linh-Giang ra Bắc làm Bố-Chính Ngoại châu thuộc Lê-Triều ; Linh-Giang vô Nam làm Bố-Chính Nội-châu thuộc bản-triều, lại có tên là Bắc-Bố-Chính-châu, Nam-Bố-Chính-châu). Lại đặt Võ-Xá-Dinh * * g (hiệu xưng là Lưu-Đồn-Đạo 3 e đ người ta xưng là Thập-Dinh + ) đều mạng tướng thâm-niên và trọng binh ở giữ. Mùa đông năm Giáp-Ngọ họ Trịnh đánh miền nam, các dinh đều bỏ, chỉ để lại đồn Động Hải đi A *, mùa hạ năm Bính-Ngọ TâySơn Nguyễn-văn-Huệ đuổi người Trịnh chiếm cứ đất ấy, cũng đề tên là Động-Hải, lại gồm 2 châu Bố-Chính nội ngoại cải làm châu Thuận-Chính đã * H. Mùa hạ năm Tân-Dậu (1801), Thế-Tổ CaoHoàng-Đế khắc phục cựu-cương, bỏ châu Thuận-Chính đề nhưng. cựu làm 2 châu Bố-Chính nội ngoại, chia châu Minh-Linh thuộc Quảng-Trị, đem 2 huyện Khương-Lộc Lệ-Thủy và 2 châu Bố-Chính nội ngoại đặt làm dinh Quảng Bình  + ỵ, đặt chức Lưu-Thủ, Cai-Bộ và Ký-Lục. Năm Gia-Long thứ 5 (1806) định làm Trực-Lệ * **, Quảng-Bình-dinh lệ thuộc Kinh-Sư. Năm 18(1819) đem sách Thanh-Lãng ở châu Qui-Hiệp Nghệ-An cải thuộc Bố-Chính Ngoại châu. Năm Minh-Mạng thứ 3 (1822) cải Bố-Chính Nội-châu làm Bố-Chính-huyện * * *, Bố Chính Ngoại-châu làm Bố-Chính-châu 布政州. Năm thr 6 dem dát Tam-Dûng 三桶(Ding-Lan桶欄, Dũng-Đồ tên *, Dũng-Châm tên 4) ở châu Qui-Hiệp Nghệ-An thuộc vào. Năm thứ 8 (1827) cải làm Quảng-Bình-trấn, bỏ 2 chữ « TrựcLệ », đặt chức Trấn thủ, Hiệp-trấn, Tham-hiệp, cải Bố Chính-châu làm Bình-Chính huyện * * W. Năm 12 (1831) phân thiết tinh-hạt đặt làm Quảng-Bình-tỉnh Âu ý ầ . Khi đầu đặt Bình-Trị Tổng-đốc và 2 ty Bố-chinh, Án-sát, sau giảm Tổng-đốc cải đặt Trị-Bình Tuần vũ, ở Quảng Bình chỉ đặt Bố chính, Án-sát mà lệ thuộc với Trị Bình Tuần-vũ. Cải Quảng-Bình phủ làm Quảng-Ninh-phủ Ă Â #, Bố |