TRƯỜNG TỈNH Tại làng Trung-Tiết ở ngay tỉnh thành : Kiến thiết từ năm Minh-Mạng 13 (1832), sau lại bỏ. Đến năm Tự-Đức 29(1876) mới đặt lại. TRƯỜNG PHỦ ĐỨC-THỌ. Tại Làng Yên-Trung, ở ngay phủ lỵ. Nguyên trước là trường huyện, đến năm Tự Đức thứ 4 (1851) lại bỏ đi, mà đặt trường phủ. TRƯỜNG PHỦ HÀ-THANH. Đặt tại thôn Nhân-Lý ở ngay phủ lỵ . Dựng từ năm Minh Mạng thứ ro(1829), đến năm Tự-Đức thứ 6 (1853) đồi làm trường huyệnhọc. Năm Tự-Đức 29 (1876) lại đặt làm trường phủ. TRƯỜNG HUYỆN CẨM - XUYÊN Tại thôn Gia-Hội ở ngay huyện lỵ : Niên hiệu Đồng-Khánh năm Ất-Dậu (r885) đặt ở thôn Trường-Ngoại. Đến năm Thành-Thái 16 (19o4) mới đồi lại thôn Gia-Hội này. Tại làng Xa-Lang ở ngay huyện lỵ. Trước ở làng Dị-Ốc, năm Tự-Đức thứ 2 (1849) dời về làng Xa-Lang này. TRƯỜNG HUYỆN HƯƠNG-KHÊ Tại thôn Thượng-Thạch ở ngay huyện lỵ. Dựng từ năm Tự Đức 21 (1868). TRƯỜNG HUYỆN NGHI-XUÂN. Tại làng Uy.Viễn, ở ngay Huyện lỵ: Trước ở làng Tả-Áo, đến năm Minh-Mạng thứ 13 (1832) mời dời về làng Uy-Viễn này. TRƯỜNG HUYỆN CAN-LỘC. Tại làng Thổ-Vượng ở ngay huyện lỵ : Trước ở thôn Thuần Thân, sau dời về thôn Cao-Xá. Năm Tự-Đức thứ 4 (1851) dời về làng Ngoại.Can-Lộc, đến năm Thành-Thái 14 (I9o2), mời dời đến làng Thô-Phượng này. Khoảng niên hiệu Gia-Long và Tự-Đức, những số sách về định số, đã biên rõ ở quyền Nghệ-An Tỉnh-Chi (những điền thì ở dưới cũng thể), Đến năm Thành-Thái thứ ro(1898), số chính nạp trừ hạng Chức-sắc miễn-sai ra, còn 2 hạng miễn-dao và đinh-tráng cộng 36991 người, tiền thuế là :43812 quan 6 tiền. Năm Thành-Thái In (1899) cộng 35412 người, định thuế sưu mới thu bằng bạc là : 75732 đ. Đến năm Thành-Thái r8(I9o6), cộng 40447 người, tiền thuế sưu cộng là 86.729$8o, và tiền cộng - ích 15678 đ. Hợp cộng Io24o7 đ 8o. Năm Thành-Thái thứ ro (1898) các hạng điền thồ cộng 77964 mẫu 8 thước linh. Tiền thuế là : 25469 quan, và thóc thuế là 46485 hộc ra cân linh. Năm Thành-Thái In, điền thồ ri2730 mẫu, mới định bạc thuế là 62.721 đ8o. Năm Thành-Thái 18 (1906), điền thồ cộng 191,73 mẫu, bạc thuế là : 123,968 đ 60, tiền phụ nạp 6 phần trăm là : 6,199 đ 26. hợp cộng I3o.167 ₫ 86. NÚI KHAI - TRƯỞNG Ở phía tây huyện Hương-Sơn và huyện Hương-Khê; là một núi cao lớn nhất trong tỉnh Hà Tĩnh. Mạch núi từ phủ Trấn-Định lại, dẫy tầng la liệt, trông như những bức mùng dăng, nên gọi là núi Khai-Trưởng (mở-màn). Phía tả có một dải từ đông-bắc xuống là dẫy núi thuộc huyện Thanh-Chương. Phía hữu có một dải từ phương nam xuống là dẫy núi ở huyện Kỳ-Anh, và huyện Thạch-Hà. Một dải ở giữa là dẫy núi thuộc huyện Hương-Sơn và huyện Hương Khê. Phía bắc có sông Phổ-Giang phát nguyên từ đó. Phía tây sông có một con đường thông sang phủ Tương-Dương và phủ Trấn-Ninh. Trong Sử-Ký có chép :Lúc Lê-Thái-Tổ từ Trà-Long sắp đến vây tỉnh Nghệ-An, có sai ông Đinh-Liệt theo đường tắt giữ thôn ĐậuGia, tức là con đường này. Khoảng năm Cảnh-Hưng nhà Lê, ông Lê Duy-Mậtgiữ phủ Trấn-Ninh, cũng do con đường này đến cướp tỉnh Nghệ-An. Hồi xưa có Đồn Phố-Châu canh giữ. Phía đông núi có sông Tiêm-Giang cũng phát nguyên từ đó, phía nam sông có một con đường đi thông sang phủ Lạc-Biên; lại có một quả núi gọi là Vụ-Thấp (nay đổi là Vụ-Quang). Sử nhà Lý chép :Khi nước Chân-Lạp ra cướp tỉnh Nghệ-An, có đi qua núi Vụ-Thấp, tức là chỗ này. Trước có đồn Quy-Hợp đóng giữ Phía nam núi có sông La-Giang phát nguyên từ đó. Phía nam |