làm 7 huyện là: Xa-Hồ, Sầm-Tộ, Mang-Lan, Man-Soạn, Trình-Cổ, Sầm-Nưa và Man-Xuy, đều đặt Thô tri-huyện và Huyện-thừa, theo về tỉnh Nghệ-An quản hạt. Đến năm Gia-Long thứ 9 (18ro) mới đặt phủ Trấn-Biên, đem 7 huyện này lệ thuộc vào phủ cai trị. Được ít lâu lại đem huyện Trình-Cổ, huyện Sầm-Nưa, huyện ManXuy đặt làm phủ Trấn-Man đồi cho lệ thuộc vào tỉnh Thanh-Hóa. Phủ này nay hiện lĩnh 4 huyện,

HUYỆN XA-HỔ

Đông giáp địa giới huyện Sầm-Tộ; tây giáp địa giới huyện Man-Soạn; nam giáp địa giới huyện Khâm (thuộc phủ Trấn-Ninh), bắc giáp địa giới huyện Sầm-Nưa phủ Trấn-Man. Huyện này nguyên là đất Man Mang-Hồ, đến năm Minh-Mạng thứ 8 mới đặt huyện. Hiện lĩnh 4 tổng ; I5 xã, thôn.

HUYỆN SẦM - TỘ

Đông giáp địa giới huyện Thúy-Vân (thuộc phủ Quỳ-Châu); tây giáp địa giới huyện Mang-Lan ; nam giáp địa giới huyện Xuy (thuộc phủ Trấn-Ninh); bắc giáp địa giới châu Lang-Chảnh (thuộc tỉnh Thanh Hóa). Đất này nguyên trước thuộc Man Sầm-Tộ. Nay có 5 tồng, gồm 14 xã, thôn,

HUYỆN MANG - LAN

Đông giáp địa giới huyện Sầm-Tộ; tây giáp địa giới nước Nam-Chưởng; nam giáp địa giới huyện Khâm (thuộc phủ Trấn Ninh); bắc giáp địa giới huyện... Xa-Hồ. Huyện này nguyên trước là đất Mán Mang-Lan. Có 2 tồng, gồm 8 xã, thôn.

HUYỆN MAN-SOẠN

Đông giáp địa giới huyện Xa-Hồ; tây giáp địa giới nước Nam-Chưởng; nam giáp địa giới huyện Liên (thuộc phủ Trấn

Đất này nguyên trước là động Mang-Tôn (thuộc châu Ninh-Biên, tỉnh Hưng-Hóa), năm Minh-Mạng thứ 8, Mán Mang-Soạn về qui phụ với ta, nhân đặt ra huyện Mang-Soạn này. Hiện có 4 tầng, 9 xã thôn.

PHỦ TRẤN - ĐỊNH

Ở về phía tây-nam tỉnh. Bốn phía giáp đâu và cách xa bao nhiều dặm chưa rõ. Đất này nguyên trước thuộc về Ai-Lao. Đời Minh gọi là châu Ngọc-Ma, lệ thuộc vào phủ Nghệ-An. Khoảng đầu nhà Lê mới đặt ra phủ Ngọc-Ma, gồm 12 động, thuộc châu Trịnh-Cao, cứ 3 năm một lần tiến cống. Đến triều Nguyễn vua Gia Long đem đất này cho nước Vạn-Tượng. Năm Minh-Mạng thứ 8, nước Vạn-Tượng bị nước Tiêm-La đánh phá, thì Mán Cam-Cát, mán Cam-Muộn và Mán Phàm-Linh thuộc châu Trịnh-Cao xin thuộc vào nước ta. Triều ta mới đồi Mán Cam-Cát làm huyện CamCát, Mán Cam-Muộn làm huyện Cam-Môn, Mán Phàm-Linh làm huyện Cam-Linh; đều đặt chức Thổ tri-huyện và chức Huyện thừa đề cai trị. Đến năm Minh-Mạng thứ 9, đồi làm phủ Trấn-Định, đem 3 huyện này lệ thuộc vào phủ đó. Sau bị Mán Lào xâm lược, thổ dân ở đấy sợ hãi, phải tan rã cả. Đến năm Minh-Mạng thứ a1, những Thề-mục hai huyện Cam-Cát và Cam-Môn đem dân sang trú ngụ ở đất huyện Hương-Sơn và cho lệ thuộc vào phủ Đức-Thọ. Hiện nay lĩnh I huyện.

าง

HUYỆN CAM - LINH

Đất này nguyên trước thuộc Mán Phàm-Linh. Năm MinhMạng thứ 8, đồi đặt làm 4 tổng. Đến năm Minh-Mạng thứ 15, bị Man Lào đến cướp bóc, thổ-dân ở đấy sợ tản mác đi nơi khác, chưa trở về được.

PHỦ TRẤN-TĨNH

Ở về phía tây-nam tỉnh. Bốn phía giáp đâu và cách xa bao

Ai-Lao. Đời vua Lê Thái-Tô mới vào cống hiến, Niên hiệu Thái Hòa thứ 6, đời Lê Nhân-Tôn (1448), đổi là châu Quy-Hợp. Đến năm Quang-Thuận thứ ro, đời Lê Thánh-Tôn (1469) mới đặt ra phủ Lâm-An, lĩnh một châu Quy-Hợp, gồm 12 động, In sách, lệ thuộc về tỉnh Nghệ-An. Qua triều Nguyễn, năm Gia-Long thứ 18, lấy sách Thanh-Lãng thuộc châu ấy (Quy-Hợp), đồi cho lệ thuộc vào tỉnh Quảng-Bình. Năm Minh-Mạng thứ 7, lại đem đất của Mán Tam-Thũng thuộc châu Quy-Hợp gần tỉnh Quảng-Bình cho lệ thuộc vào tỉnh ấy. Năm Minh-Mạng thứ 8, Tù-trưởng ở 3 động ThâmNguyên, Yên-Sơn và Mộng-Sơn đến trấn dâng sản vật địa phương, xin đem 3 động ấy nhập vào hộ tịch nước ta. Năm Minh-Mạng

thứ 9, bỏ phủ Lâm-An và đặt là phủ Trấn-Tĩnh này; đồi 3 động làm huyện, đặt chức Thồ tri-huyện và chức Huyện-thừa, cho viên Tù trưởng ở đấy làm chức Tuyên-úy-đồng-tri đề quản lý các việc trong phủ. Năm Minh-Mạng thứ xo, lại bỏ tên châu Quy-Hợp mà đặt là tấn Quy-Hợp, cho lệ thuộc vào tỉnh hạt (Nghệ An). Năm Minh-Mạng thứ 20 (1839) lại đổi tấn Quy-Hợp làm tồng Quy-Hợp, đặt chức cai-tồng, tùy thuộc với tấn đề làm việc công, và cho lệ thuộc về huyện Hương-Sơn. Nay kiêm lĩnh 3 huyện.

HUYỆN THÂM-NGUYÊN

Huyện này trước là động Thâm-Nguyên, năm Minh-Mạng thứ 9, mới đồi là huyện. Năm Minh-Mạng thứ 19, Man-Lào đến cướp bóc, thồ-dân ở đấy sợ hãi, tản cư đi các nơi khác (2 huyện dưới đây cũng thế).

HUYỆN YÊN-SƠN

Nguyên trước là động Yên-Sơn.

HUYỆN MỘNG-SƠN

Nguyên trước là động Mộng-Sơn.

Ở về phía tây-nam tỉnh: Từ phủ - ly đến tỉnh-thành ra ngày đường, đến thành cũ nước Vạn-Tượng 20 ngày đường, đến địa giới nước Tiêm-La phải đi 1 tháng. Hồi xưa đất này thuộc Lạc. Hoàn Cổng-Man (nhóm mọi có tiến công trong triều). Tiên tổ Man này là Ất-Nha-Lũng tự lập làm Tù - trưởng, đến đời con là Ất-Thăng qui phụ về nước Tiêm-La, vua Tiêm phong cho chức Phả-bổ-lâm-mã-la (Bổ-Lâm nghĩa là cũ); đến sau Ất-Thăng ngầm thông với Tây-Sơn, bị nước Tiêm bắt giam, rồi chết ; bèn lập con rè Ất-Thăng là Mã-Xi-Xương lên thay. Sau Xí-Xương chết, lại lập con trai Ất-Thăng là Thiệu-Mang nối chức Tù trưởng. Năm Gia-Long triều Nguyễn, thì xứ ấy lại xin phụ thuộc vào nước ta, vẫn chịu phong chức và triều cống. Đến năm Minh-Mạng thứ 9, Thô-tù đến dâng sản vật địa phương, xin nhập vào hộ tịch nước ta. Nước ta bèn đặt ra phủ Lạc-Biên, cho Tù-trưởng là Bô-Lâm làm chức Tuyên-ủy đồng-trị, đề cai quản phủ hạt. Năm MinhMạng thứ 14, Bô-Lâm làm phản bỏ đi, vua ta mới cho Thổ-mục là Thiệu-Bông lên thay, và cho Phì-Xà-Nộn làm thô Tri-châu. Sau bị Man-Lào cướp phá, thổ dân sợ hãi tản đi hết.

Tỉnh Nghệ-An phía đông giáp bê, phía tây có nhiều núi. Sông Lam quanh phía nam, khe Nước-Lạnh ngăn phía bắc. Mặt trước có núi Hồng-Lĩnh 99 ngọn, trùng trùng điệp điệp làm tiền án. Lại có sông Cấm sông Lam bao bọc ; cửa Hội, cửa Vạn ngăn ngừa. Dãy núi Thiên - Nhận chạy dài như muôn ngựa đuôi nhau, làm yết hầu cho đường núi. Cửa biển Hội-Thống, có đảo Song Ngư đứng sừng sững, làm trấn ngữ cho cương giới miền biên. Miền thượng du thì có các đường đề ràng buộc phiên lạc. Phía tây-bắc thì tiếp liền với tỉnh Thanh tỉnh Hưng; phía tây-nam thì chống giữ với nước Tiêm nước Lào; thực đáng gọi là nơi tứ tắc (ngăn lấp cả 4 mặt), nghĩa là một trấn lớn, hình thẻ đẹp nhất ở Hữu Kỳ (1) vây.

榮

(1) Hữu Kỳ (từ quảng-Trị đền Thanh Hóa).