CHÙA BÁT.NHÃ Ở trên núi Long Sơn thuộc thôn Mỹ-An huyện Đồng-Xuân, không biết làm vào đời nào. Ở đây rừng cây sầm - uất, xa cách xóm làng, chùa chỉ vài gian, cảnh trí thâm-u tịch mịch. Người thôn ấy là Nguyễn-Giác-Ngộ trụ - trì ở đấy (có nói rõ ở trong mục Nhân-Vật Chí). CHÙA LINH-QUANG Ở trên núi Xuân-Đài huyện Đồng-Xuân, không biết làm vào đời nào. Niên-hiệu Thiệu-Trị thứ 2 (1842) thầy tu là Nguyễn-Quảng-Giác xây sửa lại, cảnh trí u-nhã, có bia ghi sự tích đề tại chùa. CHÙA KIM-CƯƠNG Ở phía đông phủ lỵ Tuy-Hoa, phía nam núi Bảo-Tháp. CHÙA HANG-ĐÁ Ở phía đông xã Thuận-An huyện Đồng-Xuân. Có hòn núi đứng cô quạnh, trên núi cỏ hang đá,ngày xưa có dã tăng (thầy chùa ở thôn-dã) trụ-trì ở đẩy, nay đã bỏ. QUAN TẤN NGUỒN HÀ DUY Ở xã Phú-Thành phía tây huyện Đồng-Xuân, trước có giao-dịch-trường và thủsở (1)ở đấy. Nước nguồn này từ trong hang núi chảy ra, qua thành cũ rồi phóng ra cửa biển Xuân-Đài. Phía bắc có đồn Thạch-Lãnh ở xã Phước-Đức phía tây có đồn Kỳ.Lộ ở thôn Phú - Thành, phía nam có đồn Vân-Túc ở thôn Hà.Nguyên. Thiết-lập năm Minh-Mạng thứ 3(1822)(các cơ sở kể sau đây cũng thiết lập vào năm nầy). Khi trước có chức Tấn-thủ Thừa biện, nay bãi bỏ. NGUỒN THẠCH THÀNH Ở xã Thạch Thành phía tây phủ Tuy-Hòa (thuộc hạt Sơn-Hòa), trước có giao-dịch-trường và thủ-sở ở đấy. Nước nguồn này từ sông Ba chảy qua phía nam phủ Tuy-Hòa rồi phóng ra cửa tấn Đà-Diễn. Trước có chức Tấn-thủ Thừa-biện, nay đã bãi bỏ. CỬA TẤN CÙ-MỎNG Ở xã Vĩnh Cửu phía bắc huyện Đồng Xuân, rộng 380 trượng; khi nước lên sâu 1 trượng 5 thước, nước ròng sâu 1 trượng 2 thước. Trước có tấn-thủ, nay giảm bỏ, đặt làm sở Thương-chánh. CỬA TẤN XUÂN-ĐÀI Ở thôn Tiên-Châu phủ Tuy-An. Trước kia tên là cửa (1) Thủ-sở : sở đồn canh giữ. nầy rộng 50 trượng khi nước lên sâu 1 trượng, nước ròng sâu 8 thước. Thuở đầu trung hưng. Thể-Tổ Cao.Hoàng-Đế đóng binh tại đây để ra đánh Qui Nhơn. Các quan đi theo có phủ thơ như sau : « Duyệt nguyệt chu-sư bạc tiêu thành, Câu thơ này là đề kỷ-sự vậy. Cửa nầy khi trước có tấn thủ, nay giảm bỏ. CỦA TẤN PHỦ-SƠN Ở xã Thạnh Lễ phía đông phủ Tuy.An. Nơi cửa biền cỏ đảo Nhự-Hải (1), tục danh cửa tấn Mái Nhà (1), đầu niên hiệu Minh Mạng được đổi lại tên này. Cửa tấn rộng 48 trượng, khi nước lên sâu 2 thước 2 tấc, nước ròng sâu 1 thước 5 tấc, khi trước có tấn thủ ở đáy, nay đã giảm bỏ. Năm Minh Mạng thứ 3 (1822) nước lụt xoi mở ra cảng mới, rộng 24 trượng, sâu 1 trượng 1 thước, cách cảng cũ hơn 1010 trượng. CỬA TẤN ĐÀ-DIỄN: Ở xã Phủ-Câu phía đông phủ Tuy-Hoà rộng hơn 15 trượng, khi nước lên sâu 5 thước, nước ròng sâu 4 thước 8 tấc. Thuở trước gọi là của Đà-Rằng, khi đầu khai quốc được đổi lại tên nầy. Trước có đặt tấn thủ, nay đã giảm bỏ, đặt làm sở (1) đây có lẽ là chữ già mà thường dùng chữ già làm là của tấn Mải-Nhà viết lạc làm chữ như, chữ nôm chữ nhà nên mới có tục danh Thương chánh. CỬA TẤN VŨNG-LÀM Ở thôn Tân Thạnh huyện Đồng-Xuân, rộng 318 trượng. Khi nước lên sâu 1 trượng 5 thước, nước ròng sâu 1 trượng. Trong cửa tấn, dân cư dựa theo núi ở bên bờ biển, khách buôn tụ tập, nhà cửa tốt đẹp hơn cả trong hạt. Thuở trước có đặt tấn thủ, nay giảm bỏ, đặt sở Thương-chánh. CỬA TẤN ĐÀNÙNG Ở xã Phủ-Lạc phía đông-nam phủ Tuy.Hoa, rộng 28 trượng 8 thước; khi nước lên sâu 4 thước 4 tấc, nước ròng sâu 3 thước 5 tấc. Thuở trước có tấn thủ nay giảm bỏ. ĐỒN PHƯỚC-SƠN. Ở thôn Củng-Sơn huyện Sơn-Hòa, đặt năm Minh-Mạng thứ 5, nay giảm bỏ (Xét: phía tây đồn Phước-Sơn có 1 con đường thông đến đất mọi Nam-Bàn, đi 6 ngày đường đến địa. giới 2 nước Thủy-Xá và Hỏa-Xá). TRẠM PHÚ-KHÊ Ở thôn Bình-Thạnh huyện Đồng-Xuân. Phía bắc đến trạm Bình.Phủ 24 dặm, phía nam đến trạm Phủ-Thường 29 dặm. Thiết lập hồi đầu niên-hiệu Gia-Long (các trạm kể sau đây cũng vậy), TRẠM PHÚ THƯỜNG Ở thôn Khoan Hậu huyện-lỵ Đồng Xuân. Phía nam đến trạm Phủ.Tân 30 dặm. TRẠM PHÚ-TÂN Ở xã Phú-Tân phủ Tuy-An. Phía nam đến trạm Phú-Vinh 30 dặm. Nguyên trước tên là Phủ-Mỹ, năm Minh-Mạng thứ 3 (1822) đổi lại tên này. TRẠM PHÚ-VINH Ở’xã Phú-Vinh phủ Tuy-An, phía nam đến trạm Phú-Thạnh 30 dặm. Trước tên là Phủ-Sung, năm Minh-Mạng thứ 3 đồi lại tên này. TRẠM PHÚ THẠNH Ở thôn Trường-Thạnh, phủ Tuy-Hòa, phía nam đến trạm Phú-Hòa 29 dặm. Trước têa là Phú-Đê, năm Minh-Mạng thứ 5 (1824) dời đến thôn Trường-Thạnh và đổi lại tên nầy. |